HANS JONAS Η ΑΡΧΗ ΤΗΣ ‘ΕΥΘΥΝΗΣ’ (4)

ΠΡΟΣΠΑΘΕΙΑ  ΜΙΑΣ ΗΘΙΚΗΣ  ΓΙΑ ΤΟΝ  ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ  ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ

Συνέχεια από Παρασκευή,  2 Φεβρουαρίου 2018

                                               ΙΙΙ.  Νέες διαστάσεις τής ευθύνης

       Όλα αυτά έχουν ωστόσο αλλάξει αποφασιστικά. Η σύγχρονη τεχνική έχει ‘εισάγει’ πράξεις τέτοιου νέου μεγέθους, με τόσο νέου είδους αντικείμενα και τόσο νέου είδους συνέπειες, ώστε να μη μπορή να τα αντιληφθή καν το πλαίσιο της προηγούμενης ηθικής. Ο χορός τής «Αντιγόνης» για το «τεράστιο, υπερμέγεθες και τερατώδες», για τη θαυμαστή δύναμη τού ανθρώπου, θά ’πρεπε να αντηχή σήμερα, εν όψει τού εντελώς διαφορετικού «τερατώδους», αλλιώς· και δεν θα επαρκούσε πια η παραίνεση στον καθέναν, να τιμά τούς νόμους.  Ενώ δεν παρίστανται, από πολύν καιρό τώρα, ούτε εκείνοι οι θεοί, που προφυλάσσουν με το εξορκιστικό τους δίκαιο το ‘υπερμέγεθες’ (την ύβρι…) τής ανθρώπινης πράξης. Οι παλιοί βέβαια κανόνες τής ηθικής τού «πλησίον» - οι κανόνες τής δικαιοσύνης, τής ευσπλαγχνίας, τής εντιμότητας, κ.τ.λ. – ισχύουν ακόμα, με την οικεία τους αμεσότητα, για την πλησιέστατη, καθημερινή ‘σφαίρα’ τής ανθρώπινης αλληλεξάρτησης. Επισκιάζεται όμως αυτή η ‘σφαίρα’ από μιαν αναπτυσσόμενη περιοχή συλλογικής πράξης, όπου ο αυτουργός, η πράξη και η επίδραση δεν είναι πια τα ίδια όπως στην εγγύς ‘σφαίρα’, και η οποία υποχρεώνει, με το ‘υπερμέγεθες’ των δυνάμεών της, σε μιαν καινούργια, ‘ασύλληπτη’ μέχρι τώρα διάσταση τής ευθύνης, τήν ηθική.

                                                    1.  Το εύθικτο της φύσεως

     Ας πάρουμε για παράδειγμα την κριτική ευθιξία τής φύσης, ως την πρώτη μεγάλη αλλαγή στην παραδεδομένη εικόνα μέσα απ’ την τεχνική παρέμβαση του ανθρώπου – μιαν ευθιξία που δεν είχε υπολογισθή, πριν τη γνωρίσουμε μέσα από ήδη τετελεσμένες βλάβες   (( !  )) . Αυτή η ‘ανακάλυψη’, που με  το τράνταγμά της οδήγησε στην έννοια και την ‘πράξη’ τής επιστήμης τής οικολογίας, αλλάζει ολόκληρη την ιδέα για εμάς τούς ίδιους, ως έναν αιτιώδη παράγοντα στο ευρύτερο σύστημα των πραγμάτων. Και μας φανερώνει πως η φύση τής ανθρώπινης πράξης έχει ήδη αλλάξει, και πως έχει προστεθή ένα ‘αντικείμενο’ εντελώς νέας τάξης, η σύνολη βιόσφαιρα του πλανήτη, σε ό,τι μέχρι τώρα ήταν δική μας ευθύνη, εφ’ όσον γίναμε πλέον ισχυροί απέναντί του! Ένα ‘αντικείμενο’ τέτοιου μεγέθους, ώστε να μοιάζουν όλα τα προηγούμενα αντικείμενα τής ανθρώπινης πράξης ως νάνοι! Είναι ασφαλώς κάτι το εντελώς καινούργιο η φύση ως ανθρώπινη ευθύνη, και είναι αυτό που έχει να συλλογισθή η ηθική θεωρία. Τί είδους υποχρέωση υπάρχει άραγες εδώ; Πρόκειται  για κάτι περισσότερο από ένα απλό ωφελιμιστικό ενδιαφέρον;  Ή μήπως δεν χρειάζεται παρά η ‘ευφυία’, να μη ‘σφάξουμε τη χήνα που κάνει τα χρυσά αυγά’, και να μην πριονίσουμε οι ίδιοι το κλαδί πάνω στο οποίο καθόμαστε; Και ποιος είναι άραγες αυτός που ‘κάθεται’ στο κλαδί και πέφτει πιθανώς στο ‘χάος’; Και γιατί άραγες να ενδιαφερθώ για το αν κάθεται ή πέφτει;

      Στον βαθμό που είναι πάντα ή ακόμα ηθικό το ενδιαφέρον για τη διατήρηση τής φύσης, και εξαρτάται απ’ την κατάσταση τής φύσης η μοίρα τού ανθρώπου, παραμένει κι εδώ ο ανθρωποκεντρικός προσανατολισμός κάθε κλασσικής ηθικής. Aλλά είναι, ακόμα κι έτσι, μεγάλη η διαφορά. Δεν υφίσταται πια η ΄περίφραξη’ τής εγγύτητας και συγχρονότητας,  ‘εξουδετερωμένη’ απ’ την εξάπλωση στον χώρο και τη χρονική διάρκεια τών αιτιωδών σειρών, που κινητοποιεί, ακόμα και για κοντινούς σκοπούς, την τεχνική πράξη. Ενώ εισάγει το μη αντιστρέψιμο τής πράξης, σε συνδυασμό με το συνολικό μέγεθός της, και έναν καινούργιον παράγοντα στην ηθική εξίσωση. Για να προστεθή και ο σωρευτικός της χαρακτήρας εδώ: οι επιδράσεις της αθροίζονται, ώστε  να μην είναι ίδια η κατάσταση όπως και στην αρχική πράξη, αλλά ολοένα και πιο διαφορετική, και ολοένα και περισσότερο το αποτέλεσμα αυτών που έχουν ήδη πραχθή.  Η κάθε παραδοσιακή ηθική υπολόγιζε με μια μη-σωρευτική συμπεριφορά: η βασική κατάσταση τής σχέσης ανθρώπου προς άνθρωπο, όπου και δοκιμάζεται η αρετή και φανερώνεται η κακία, μένει πάντοτε η ίδια, και μ’ αυτήν ξεκινά κάθε καινούργια πράξη. Οι δε επανερχόμενες περιστάσεις, που περιέχουν και τις διάφορες ‘εκδοχές’ τής πράξης – θάρρος ή δειλία, μέτρο ή υπερβολή, αλήθεια ή ψέμμα, κ.τ.λ. - , ξαναδημιουργούν κάθε φορά τις αρχικές προϋποθέσεις. Που είναι ανυπέρβλητες. Η σωρευτική όμως ‘αυτο-αναπαραγωγή’ τής τεχνολογικής αλλαγής τού κόσμου υπερβαίνει συνεχώς τις προϋποθέσεις και τους όρους κάθε συμβάλλουσας πράξης και συντελείται μέσα από ‘πρωτοφανείς’ καταστάσεις, για τις οποίες δεν μας διδάσκει το παραμικρό η πείρα. Μπορεί μάλιστα να ‘καταβροχθίση’, μη αρκούμενη στο ότι μας οδηγεί στην άγνοια, ακόμα και τις ίδιες της τις προϋποθέσεις η συσσώρευση!  Θα έπρεπε να τα συνυπολογίσουμε λοιπόν όλα αυτά στην κάθε μας πράξη, αν θέλουμε να είναι ηθικά υπεύθυνη. 

                                           2.  Ο νέος ρόλος τής γνώσης στην ηθική

       Υπό αυτές τις περιστάσεις  η γνώση καθίσταται  ένα επείγον χρέος, πέρα απ’ ό,τι και να σήμαινε αυτή η γνώση μέχρι τώρα, και καλείται να ‘καλύψη’ ολόκληρη την αιτιώδη κλίμακα τής πράξης μας. Το γεγονός ωστόσο, ότι δεν μπορεί στην πραγματικότητα να την καλύψη, ότι υπολείπεται δηλ. συνεχώς η πρόγνωση απ’ την τεχνική γνώση, η οποία και καθιστά ‘πανίσχυρη’ την πράξη μας, το γεγονός αυτό αποκτά το ίδιο μιαν ηθική σημασία. Το χάσμα ανάμεσα στη δύναμη τής πρόγνωσης και την ισχύ τής πράξης γεννά ένα νέο ηθικό πρόβλημα. Η αναγνώριση τής άγνοιας γίνεται η άλλη όψη τού χρέους τής γνώσης, και ένα μέρος άρα τής ηθικής, η οποία και καλείται να μας διδάξη την ολοένα και αναγκαιότερη αυτο-επιτήρηση ή αυτο-προστασία τής υπερβολικής μας δύναμης. Καμμιά παρελθούσα ηθική δεν ώφειλε  να μεριμνήση για τη συνολική προϋπόθεση τής ανθρώπινης ζωής και για το μακρινό μέλλον ή και για την ύπαρξη ακόμα τού ανθρώπινου γένους. Το ότι βρίσκονται όμως τώρα όλα αυτά μπροστά μας απαιτεί μιαν καινούργια αντίληψη δικαιωμάτων και υποχρεώσεων, για την οποία δεν μας προσφέρει ωστόσο καμμιά προηγούμενη ηθική και μεταφυσική ούτε καν τις αρχές, παραβλέποντας βέβαια εντελώς τις έτοιμες θεωρίες και τα δόγματα.

                                    3.  Έχει ένα δικό της ηθικό δίκαιο η φύση;

       Kι αν σημαίνη ο νέος τρόπος ανθρώπινης πράξης, ότι δεν μπορούμε να περιοριστούμε στο ‘ανθρώπινο’ και μόνον ενδιαφέρον, αλλ’ ότι επεκτείνεται περαιτέρω η υποχρέωσή μας και δεν ισχύει πλέον ο ανθρωποκεντρισμός κάθε προηγούμενης ηθικής; Μπορούμε πράγματι ν’ αναρωτηθούμε, μήπως κατέστη η εξω-ανθρώπινη φύση, η βιόσφαιρα στο σύνολό της και στά επιμέρους, υποκείμενη τώρα στη δική μας ισχύ, ένα ανθρώπινο αγαθό, που εγείρει ηθικές από εμάς απαιτήσεις – και όχι μόνο σε σχέση με εμάς, αλλά και αυτή η ίδια, και μέσα από ένα δικό της δίκαιο. Γιατί αν συμβαίνη αυτό, θα σημαίνη και μιαν αναθεώρηση στα ίδια τα θεμέλια τής ηθικής. Θα σημαίνη πως πρέπει να αναζητήσουμε όχι μόνον το ανθρώπινο ‘καλό’, αλλά και το ‘καλό’ τών πραγμάτων πέρα από εμάς, την αναγνώριση δηλ. «καθεαυτό σκοπών» πέρα από την ανθρώπινη σφαίρα, και τη συμπερίληψή τους στο ανθρώπινο αγαθό. Για κάτι τέτοιο δεν μάς έχει ωστόσο προετοιμάσει καμμιά προηγούμενη ηθική (εκτός απ’ τη θρησκεία) – και πολύ λιγότερο ασφαλώς η κυρίαρχη επιστημονική θεώρηση της φύσης. Η οποία μάς ‘αρνείται’ μάλιστα αποφασιστικά κάθε ‘θεωρητικό’ δικαίωμα να σκεφτούμε με όρους ‘προσοχής’ τη φύση – την οποία και ελάττωσε στο αδιαφοροποίητο τής ανάγκης και τής σύμπτωσης, και την απέκδυσε από κάθε σκοπό και αξία. Ακούγεται ωστόσο μια βουβή κραυγή για προστασία τής ακεραιότητάς της μέσα απ’ την επαπειλούμενη πληρότητα τού ζωντανού κόσμου. Θα την ακούσουμε; Θα αναγνωρίσουμε ως δεσμευτικό για μας το αίτημά της, επικυρωμένο απ’ τη φύση τών πραγμάτων, ή θα δούμε απλώς ένα δικό μας συναίσθημα εδώ, το οποίο και μπορούμε να ‘αποδεχθούμε’, ανάλογα με τη δική μας θέληση και όσο μπορούμε να το εκπληρώσουμε; Η πρώτη επιλογή θα μας υποχρέωνε, λαμβάνοντας σοβαρά τα θεωρητικά της συμπεράσματα, να επεκτείνουμε κατά πολύ την εν λόγω αναθεώρηση, και να προχωρήσουμε πέρα απ’ τη διδασκαλία για την πράξη, δηλ. την ηθική, στη διδασκαλία για το Είναι, δηλ. τη μεταφυσική, στην οποία και πρέπει να βασίζεται κάθε ηθική. Δεν θέλω ωστόσο να πω εδώ κάτι περισσότερο γι’ αυτήν τη ‘θεωρία’, παρά μόνο πως θά ’πρεπε να λάβουμε σοβαρά υπ’ όψιν μας το ότι δεν εκφράζει ολόκληρη την αλήθεια για τη φύση η φυσική επιστήμη.

       ( συνεχίζεται )