Τ Ο Π Ε Π Λ Ο Τ Η Σ Ι Σ Ι Δ Α Σ (14)

ΔΟΚΙΜΙΟ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΙΔΕΑΣ ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΦΥΣΕΩΣ

P i e r r e   H a d o t

Συνέχεια από Τρίτη, 6Φεβρουαρίου 2018

                                                          ΙV

                           ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΩΝ ΜΥΣΤΙΚΩΝ ΤΗΣ ΦΥΣΗΣ

 9. ΠΡΟΜΗΘΕΑΣ ΚΑΙ ΟΡΦΕΑΣ

1. Η Φυσική ως αποκάλυψη των μυστικών της φύσεως

     

Αφού περιγράψαμε το ιστορικό τής ερμηνείας τού ηρακλείτειου ρητού «Η Φύση αγαπά να κρύβεται» κατά την  Αρχαιότητα, μπορούμε τώρα να επανέλθουμε στο θέμα των μυστικών τής φύσης. Η αποδοχή τού γεγονότος ότι η φύση κρύβεται και καλύπτει τα μυστικά της μάς αφήνει περιθώρια διαφοροποίησης τής συμπεριφοράς μας απέναντί της.

     Θα μπορούσαμε κατ’ αρχήν να απέχουμε απλώς από κάθε αναζήτηση σχετικά με τη φύση. Αυτή τη στάση επέλεξε ο Σωκράτης ακολουθούμενος από τον Αρκεσίλαο, κατά την περίοδο που σύμφωνα με ορισμένους ιστορικούς στην Πλατωνική Ακαδημία επικράτησε ο σκεπτικισμός. Όπως λέει ο Κικέρων:

     «Ο Σωκράτης ήταν ο πρώτος που απέσπασε τη φιλοσοφία από τα πράγματα που έκρυβε και κάλυπτε η ίδια η φύση, και με τα οποία ασχολήθηκαν οι φιλόσοφοι που προηγήθηκαν, και την επανέφερε στα προβλήματα της ανθρώπινης ζωής».

     Πρόκειται για την άρνηση ενασχόλησης με πράγματα, τα οποία αφ’ ενός υπερβαίνουν τον άνθρωπο, διότι παραμένουν απρόσιτα στο πεδίο έρευνάς του, και αφ’ ετέρου δεν παρουσιάζουν κανένα ενδιαφέρον γι’ αυτόν, αφού πρώτιστο μέλημά του είναι ο ηθικός και πολιτικός βίος. Όπως υποστηρίζουν, για διαφορετικούς λόγους ο καθένας, ο Σενέκας, ο Ρουσσώ και ο Νίτσε, η φύση είχε τους λόγους της να αποκρύπτει ορισμένα πράγματα. Για τους φιλοσόφους, όπως ο Σωκράτης, ο Αρίστων ο Χίος και ο ακαδημαϊκός Αρκεσίλαος, η φύση δεν αποτελεί αντικείμενο έρευνας, διότι, σε αντίθεση με άλλες φιλοσοφικές σχολές, θεωρούν ότι η φιλοσοφία δεν περιλαμβάνει τη «φυσική», στην οποία ακριβώς ανήκει η μελέτη της φύσεως.

      Μια δεύτερη επιλογή συμπεριφοράς θα ήταν να αποδεχθούμε ότι ο άνθρωπος είναι όντως σε θέση να αποκαλύψει τα μυστικά τής φύσης. Σ’ αυτή την περίπτωση η φυσική θα ήταν ο τομέας τής φιλοσοφίας που αναλαμβάνει να αποκαλύψει ό,τι η φύση επιθυμεί να κρατήσει μυστικό. Αυτή την αντίληψη της φυσικής φιλοσοφίας υιοθέτησε ρητά ο πλατωνικός Αντίοχος ο Ασκαλωνίτης (τέλος 2^ου – αρχές 1^ου αιώνα π.Χ.), όπως μας το  μεταφέρει ο Κικέρων  στο έργο του Ακαδημαϊκά. Κατά τον Αντίοχο αντικείμενο τής φυσικής είναι «η φύση και τα μυστικά πράγματα».

     Οι φιλόσοφοι και οι αρχαίοι σοφοί επέλεξαν διαφορετικά πρότυπα αναζήτησης. Η επιλογή τους καθορίστηκε από την επικρατούσα αντίληψη για τις σχέσεις τού ανθρώπου με τη φύση, δηλαδή τη σχέση ανάμεσα στη φύση και τις ανθρώπινες δραστηριότητες· καθώς επίσης και από τον τρόπο που προσελάμβαναν την ύπαρξη των «μυστικών τής φύσεως».

     Εάν ο άνθρωπος αντιμετωπίσει τη φύση σαν έναν αντίπαλο, εχθρικό και φθονερό, που αντιστέκεται κρύβοντας τα μυστικά του, τότε η ανθρώπινη τέχνη, εξ αιτίας τής διάνοιας και τής θέλησης τού ανθρώπου θα έρθει σε αντίθεση με τη φύση. Και ο άνθρωπος δια της τεχνικής θα επιδιώξει να επιβάλλει την εξουσία του, την κυριαρχία και τα δικαιώματά του επί τής φύσεως.

     Αν αντιθέτως ο άνθρωπος θεωρήσει τον εαυτό του μέρος τής φύσεως, δεδομένου ότι η τέχνη είναι ήδη στοιχείο τής φύσης, η τέχνη και η φύση θα βρίσκονται σε αρμονία, και η ανθρώπινη τέχνη, στην αισθητική της προοπτική κυρίως, θα αποτελεί κατά κάποιον τρόπο προέκταση τής φύσης, και θα έχει εκλείψει κάθε βλέψη κυριαρχίας τού ανθρώπου επί της φύσης. H απόκρυψη τής φύσεως δεν θα καταγράφεται πλέον σαν μια αντίσταση που πρέπει να δαμαστεί, αλλά σαν ένα μυστήριο στο οποίο ο άνθρωπος μπορεί βαθμιαία να μυηθεί.

2. Η νομική διαδικασία

     Αν για παράδειγμα δεχτούμε την ύπαρξη μιάς σχέσης εχθρικής αντιπαράθεσης, η «ανακριτική» μέθοδος τής φύσεως θα μπορούσε να έχει μορφή νομικής διεκπεραίωσης. Όταν ο δικαστής βρεθεί αντιμέτωπος με έναν κατηγορούμενο που κρύβει κάποιο μυστικό, θα πρέπει να τον υποχρεώσει να το αποκαλύψει. Και τόσο στην Αρχαιότητα, όσο και στον σύγχρονο κόσμο, που τόσο επαίρεται για τις κατακτήσεις του, υπάρχει μια μέθοδος που προβλέπεται από τον νόμο, ή τουλάχιστον από το έθιμο και την λογική τής Εξουσίας: το μαρτύριο. Αυτού του είδους τη νομική διαδικασία είχε ασφαλώς κατά νου, ήδη από το τέλος του 5^ου π. Χ. αιώνα, ο συγγραφέας τής ιπποκράτειας πραγματείας Περί τέχνης, όταν βεβαίωνε ότι για να αποκαλύψει η φύση αυτά που μας κρύβει θα πρέπει να την εκβιάσουμε.

     «Όταν η φύση αρνείται να αποκαλύψει με τη θέλησή της τα [κλινικά] σημάδια της, η τέχνη διαθέτει τα μέσα εξαναγκασμού, δια των οποίων η φύση παραβιαζόμενη χωρίς να βλάπτεται, θα τα αφήσει να διαφανούν· έτσι απελευθερωμένη, θα αποκαλύψει σ’  αυτούς που γνωρίζουν την τέχνη, τί πρέπει να πράξουν.»

     Η άσκηση βίας επομένως δεν πρέπει να είναι «βλαπτική», διότι πρώτο μέλημα ενός γιατρού είναι να μην προκαλέσει βλάβη. Λέγεται ότι ο Francis Bacon, ο ιδρυτής τής σύγχρονης πειραματικής επιστήμης, «κατέταξε τη φυσική διαδικασία σε νομικές κατηγορίες, όπως ακριβώς και μια αστική ή ποινική υπόθεση». Είναι αλήθεια πάντως ότι ο Francis Bacon αναφέρεται στην εφαρμογή τής σύγχρονη πειραματικής επιστήμης με όρους βίας, καταναγκασμού και ακόμη και βασανισμού:

     «Τα μυστικά της φύσης αποκαλύπτονται καλύτερα δια του μαρτυρίου των πειραμάτων από ό,τι αν αφεθούν στη φυσική τους ροή».

        Όπως βλέπουμε στο κείμενο τού Ιπποκράτη, αυτό το νομικό πρότυπο, καθώς και η αντίληψη τής παρέμβασης τού λόγου που προϋποθέτει, υπήρχαν ήδη μια χιλιετία πριν από τον Bacon. Αυτό το νομικό πρότυπο προϋποθέτει ασφαλώς ότι ο ανθρώπινος λόγος έχει τελικά τη διακριτική εξουσία επί της φύσεως, η οποία εξ άλλου για τους χριστιανούς επιβεβαιώθηκε δια της βιβλικής αποκαλύψεως, αφού ο Θεός της Γένεσης απευθύνεται στους πρωτόπλαστους, τον Αδάμ και την Εύα λέγοντας:

      «αὐξάνεσθε καὶ πληθύνεσθε καὶ πληρώσατε τὴν γῆν καὶ κατακυριεύσατε αὐτῆς καὶ ἄρχετε τῶν ἰχθύων τῆς θαλάσσης καὶ τῶν πετεινῶν τοῦ οὐρανοῦ καὶ πάντων τῶν κτηνῶν καὶ πάσης τῆς γῆς».

     Γι’ αυτόν ακριβώς το λόγο και ο  Francis Bacon διακηρύσσει στις αρχές του 18^ου αιώνα: «Ας επιτρέψουμε στο ανθρώπινο γένος να ανακτήσει τα δικαιώματά του επί της φύσεως, δικαιώματα που του απένειμε η θεία μεγαλοπρέπεια». Αυτή η αυθεντία του λόγου είναι που τού προσφέρει την εξουσία να ασκήσει το νομικό δικαίωμα να χρησιμοποιεί όλα τα δυνατά μέσα ανάκρισης τής φύσεως, στην περίπτωση που αυτή θα αρνηθεί να ομολογήσει.

     Η ίδια νομική μεταφορά επανέρχεται στα τέλη του 18^ου αιώνα, στον πρόλογο τής δεύτερης έκδοσης τής Κριτικής του καθαρού λόγου  τού Κάντ. Κατά την άποψή του η φυσική άρχισε να προοδεύει από τη στιγμή που με τη βοήθεια των Francis Bacon, Γαλιλαίου, Torricelli και Stahl αντιλήφθηκε ότι ώφειλε «να εξαναγκάσει τη φύση να απαντήσει στα ερωτήματά της». Η λογική θα πρέπει να συμπεριφέρεται απέναντι στη φύση, «όχι σαν τον μαθητή που επιτρέπεται να λέει ό,τι ευχαριστεί τον δάσκαλο, αλλά σαν τον δικαστή στήν έδρα, που εξαναγκάζει τους μάρτυρες να απαντήσουν στις ερωτήσεις του».

     Η διάσημη δήλωση του Cuvier βασίζεται στην ίδια μεταφορική σημασία:

     «Ο παρατηρητής αφουγκράζεται τη Φύση, ο πειραματιστής την υποβάλλει σε ανάκριση και την εξαναγκάζει να αποκαλυφθεί».

     Ακόμη και όταν λέει: «Κυβερνούμε τη φύση υπακούοντάς την», δίνοντας τήν εντύπωση ότι καλεί τον φιλόσοφο να υπακούσει στη φύση, δεν μπορούμε παρά να υποθέσουμε, όπως λέει και ο Eugenio Garin αναφερόμενος στις κωμωδίες τού Πλαύτου, ότι σύμφωνα με τον Bacon «ο άνθρωπος είναι ένας δόλιος υπηρέτης που μελετά τις συνήθειες του αφέντη του προκειμένου να τον κάνει υποχείριό του».

     Στο σημείο αυτό η βία μετατρέπεται σε δόλο. Και η ελληνική λέξη που προσδιορίζει  τον δόλο είναι μηχανεύομαι. Η μηχανική ήταν αρχικά για τους Έλληνες μια τεχνική που απέβλεπε στην εξαπάτηση τής φύσης, στην πρόκληση ενεργειών που φαινομενικά αντιτίθενται στις δυνατότητές της, που την υποχρεώνουν να κάνει πράγματα που δεν είναι στη φύση της, χρησιμοποιώντας τεχνητά μέσα και εργαλεία, δηλαδή τις «μηχανές»: αιώρες, βαρούλκα, μοχλούς, τροχαλίες, σφήνες, κοχλίες, γρανάζια, που χρησίμευαν στην κατασκευή πολεμικών ή αυτόματων μηχανισμών.

     Μια τρίτη μορφή άσκησης βίας μετά το πείραμα και τη μηχανική είναι η μαγεία. Όπως και η μηχανική, η μαγεία επιδιώκει να προκαλέσει στη φύση ενέργειες που δεν είναι φυσικές, και στην αρχαία εκδοχή της εμφανίζεται ως μια τεχνική εξαναγκασμού των αοράτων δυνάμεων, θεών και δαιμόνων, που κυριαρχούν στα φυσικά φαινόμενα.

3. Η φυσική του στοχασμού

    Σε αντίθεση με τη φυσική, που χρησιμοποιώντας διάφορες τεχνικές τροποποιεί τεχνητά την αντίληψη των πραγμάτων, υπάρχει η φυσική που στηρίζεται σε μιαν, θα μπορούσαμε να την ονομάσουμε, απλοϊκή αντίληψη, και για να κατανοήσει τη φύση χρησιμοποιεί μονάχα τους συλλογισμούς, τη φαντασία, τον λόγο και την καλλιτεχνική δημιουργία. Πρόκειται για τη φιλοσοφική φυσική, όπως τη συναντάμε στον Τίμαιο του Πλάτωνα, στον Αριστοτέλη, στους Επικούρειους ή τους Στωικούς, ή ακόμη και στους αστρονόμους όπως ο Πτολεμαίος, και η οποία αργότερα, στη σύγχρονη εποχή, αλλά και στην εποχή του ρομαντισμού θα ονομαστεί φιλοσοφία της φύσης. Αλλά και η ποίηση επίσης θα προσπαθήσει να ξαναζωντανέψει τη γένεση του κόσμου. Τέλος, η ζωγραφική θα παίξει επίσης τον ρόλο της σαν ένα μέσο πρόσβασης στο αίνιγμα της φύσης.

     Αυτή τη μέθοδο θα μπορούσαμε να την αποκαλέσουμε, όπως και ο Robert Lenoble, «φυσική τού στοχασμού», ένα είδος δηλαδή ανιδιοτελούς έρευνας, σε αντίθεση με τη «χρηστική φυσική», η οποία επιδιώκει μέσα από τεχνικές διαδικασίες να αποσπάσει από τη Φύση τα μυστικά της για χρησιμοθηρικούς σκοπούς.

4. Προμηθέας και Ορφέας

     Την πατρότητα τής πρώτης συμπεριφοράς, αυτής που επιλέγει να αποκαλύψει τα μυστικά τής φύσης – και των θεών – δια της βίας και του δόλου, θα την αποδώσω στον Προμηθέα, γιό του Τιτάνα Ιαπετού, ο οποίος, σύμφωνα με τον Ησίοδο, έκλεψε από τους θεούς το μυστικό τής φωτιάς, για να απλοποιήσει τη ζωή τών ανθρώπων, και που σύμφωνα με τον Αισχύλο και τον Πλάτωνα πρόσφερε στην ανθρωπότητα τα οφέλη τής τεχνικής και του πολιτισμού. Στο κατώφλι τής εποχής τής σύγχρονης επιστήμης με τον Francis Bacon, θα μπορούσε να του αποδωθεί ο τίτλος του εμπνευστή τής εμπειρικής επιστήμης. Ο προμηθεϊκός άνθρωπος διεκδικεί την κυριαρχία επί τής φύσης, και στους χριστιανικούς χρόνους, η περικοπή τής Γενέσεως που προαναφέραμε, θα επιβεβαιώσει τα δικαιώματά του επί τής φύσης. Και ενώ ο Δίας ήθελε να κρατήσει το μυστικό τής φωτιάς και των δυνάμεων τής φύσης, που ο Προμηθέας κατώρθωσε να τού αποσπάσει, ο Θεός τής Βίβλου καθιστά τον άνθρωπο, όπως λέει ο Καρτέσιος, «αφέντη και ιδιοκτήτη τής φύσεως». Μέσα σ’ αυτή την ίδια προοπτική, όπως αναφέρει χαριτολογώντας ο Pierre Lenoble, «τον 18^ο αιώνα ο Προμηθέας αναδείχθηκε σε υπασπιστή τού Θεού».

     Το άλλο είδος συμπεριφοράς απέναντι στη φύση το αποδίδω στον Ορφέα, ακολουθώντας τον Pierre Ronsard, που έγραψε:

          Έμπλεος θείας φλόγας, που θερμαίνει την ψυχή μου,

          Μοναδική επιθυμία μου, ακολουθώντας τα βήματα του Ορφέα,

         Είναι να αποκαλύψω τα μυστικά Φύσης και Ουρανών.

     Συνδέοντας τον Ορφέα με την αποκάλυψη των μυστικών τής Φύσης, ο Ronsard είχε ασφαλώς κατά νου τα θεογονικά ποιήματα που αποδόθηκαν στον Ορφέα, και περιγράφουν τη γενεαλογία των θεών και του κόσμου, και επομένως τη γένεση (φύση) τών πραγμάτων. Και ίσως ταυτόχρονα επιθυμούσε να θυμίσει την εξουσία τής γοητείας,  που σύμφωνα με την παράδοση, χάρη στο τραγούδι και τη λύρα του ασκούσε  ο Ορφέας επί όλων των έμψυχων όντων, αλλά και των άψυχων. Έτσι ο Ορφέας κατόρθωσε να διεισδύσει στα μυστικά τής φύσεως, όχι με τη βία, αλλά μέσα από τη μελωδία, τον ρυθμό και την αρμονία. Και ενώ η προμηθεϊκή στάση εμπνέεται από την τόλμη, την χωρίς όρια αναζήτηση τής γνώσης, τη θέληση για δύναμη και την επιδίωξη τής ωφέλειας, η ορφική συμπεριφορά εμπνέεται αντίθετα από τον σεβασμό απέναντι στο μυστήριο και από την ανιδιοτέλεια. Όπως γράφει ο Ρίλκε, αναφερόμενος και αυτός στον Ορφέα:

     Το τραγούδι, όπως το διδάσκεις, δεν εκφράζει απληστία, ούτε απαίτηση για κάτι που μπορεί τελικά να αποκτηθεί.

    Το τραγούδι  είναι παρουσία (ύπαρξη).

     Η ορφική στάση αντιμετωπίζει τα μυστικά τής φύσης, όπως για παράδειγμα και ο Σενέκας, σαν τα Ελευσίνια μυστήρια, σαν ένα αντικείμενο σταδιακής αποκάλυψης. Είναι γεγονός ότι τα Ελευσίνια μυστήρια συνδέονται άμεσα με την ορφική παράδοση. Πρόκειται για μια συμπεριφορά, που ανατρέχοντας στον ορισμό τού Νίτσε, θα μπορούσαμε να πούμε ότι επιδιώκει τον σεβασμό τής «σεμνότητας τής φύσεως».

     Στη σύγχρονη εποχή, και κυρίως τον 17^ο και 18^ο αιώνα, ξαναβρίσκουμε αυτές τις δύο επιλογές συμπεριφοράς στα βιβλία με συμβολικό περιεχόμενο, σύμφωνα και με τις αξιόλογες παρατηρήσεις του Carlo Ginzburg. Η προμηθεϊκή στάση σκιαγραφείται για παράδειγμα από τον άνθρωπο που σκαρφαλώνει στο βουνό με τη βοήθεια του γερο-Χρόνου – όπως θα δούμε σε επόμενο κεφάλαιο – ή ακόμη από το έμβλημα Sapere aude, με την έννοια τού «τόλμησε να αναζητήσεις τη γνώση!» Πρόκειται για την εξύμνηση του περιπετειώδους πνεύματος του εξερευνητή και του επιστημονικού οίστρου. Κατά τον Καντ, συμβολίζει τον Διαφωτισμό (Aufklärung), το πνεύμα τής εποχής των Φώτων. Η ορφική στάση, ή τουλάχιστον η κριτική συμπεριφορά του προμηθεϊκού  πνεύματος εκφράζεται με τα σύμβολα τής πτώσης τού Ίκαρου και το έμβλημα: Altum sapere periculosum, που μπορούμε να ερμηνεύσουμε με την ευρεία έννοια, προκειμένου να συμπεριλάβουμε το ιστορικό και το φιλοσοφικό του περιεχόμενο ως εξής: «Η αναρρίχηση σε υψηλές αξιώσεις είναι επικίνδυνη». Το γεγονός ότι ο Προμηθέας κατασπαράσσεται από τα όρνια και ο Ίκαρος βυθίζεται στο πέλαγος επαληθεύει τους κινδύνους μιας τολμηρής περιέργειας.

     Αντιπαραθέτοντας την προμηθεϊκή στην ορφική αντίληψη, δεν επιθυμώ να αντιπαραθέσω μια καλή σε μια κακή αντίληψη. Στόχος μου είναι, ανατρέχοντας στους δύο αυτούς ελληνικούς μύθους, να αναδείξω δύο διαφορετικές μεθόδους προσέγγισης των σχέσεων του ανθρώπου με τη φύση, δύο εξίσου απαραίτητες διαδικασίες, που δεν αλληλοαναιρούνται αναγκαία, και συχνά συμβαίνει το ίδιο άτομο να είναι φορέας και των δύο ταυτόχρονα. Θεωρώ ότι ο Τίμαιος του Πλάτωνα είναι χαρακτηριστικό παράδειγμα του ορφικού προσανατολισμού: ένα είδος ποίησης που αντιγράφει την ποίηση του σύμπαντος. Παρόλα αυτά επηρέασε αποφασιστικά την αντίθετη αντίληψη, κατ’ αρχήν διότι αναπαριστά τον κόσμο σαν ένα προϊόν τής τέχνης, δηλαδή κατά μιαν έννοια σαν προϊόν τής μηχανικής – γεγονός που θα μπορούσε να μας οδηγήσει σε μιαν αντίληψη του κόσμου ως μηχανής, και του Θεού ως μηχανικού – και διότι επίσης προτείνει ένα μαθηματικό πρότυπο γένεσης των φυσικών αντικειμένων. Σε γενικές γραμμές ο Πλάτωνας εξ άλλου δεν δίσταζε να χρησιμοποιήσει μηχανικά μοντέλα προκειμένου να ερμηνεύσει την κίνηση του κόσμου, όπως ακριβώς διαφαίνεται στο Βιβλίο Χ της Πολιτείας και στον κοσμικό μύθο του Πολιτικού. Επομένως οι δύο συμπεριφορές που διέκρινα αντιστοιχούν  στην διφορούμενη στάση μας απέναντι στη φύση, έτσι που να μη μπορούμε να τις ξεχωρίσουμε απόλυτα.

     Η φύση μπορεί αφ’ ενός να μας εμφανίζεται με μορφή εχθρική, η οποία μας καλεί να αμυνθούμε, και ως ένα σύνολο από πλουτοπαραγωγικές πηγές απαραίτητες στην συντήρησή μας, που θα πρέπει να  εκμεταλλευθούμε. Το ηθικό κίνητρο τής προμηθεϊκής στάσης – που είναι εξ άλλου και αυτό του Προμηθέα τού Αισχύλου – είναι η επιθυμία συνεισφοράς στην ανθρωπότητα. Στον Λόγο περί της μεθόδου ο Καρτέσιος επισημαίνει ότι είναι «προς όφελος όλων των ανθρώπων», που δεν θέλησε να αποκρύψει τις ανακαλύψεις του στη φυσική, Από μια διαφορετική όμως σκοπιά, η τυφλή ανάπτυξη του τεχνικού πολιτισμού, και η βιομηχανοποίηση με γνώμονα το κέρδος, θέτει σε κίνδυνο τη σχέση μας με τη φύση, καθώς και την ίδια τη φύση.

     Αφ ετέρου, η ίδια η φύση προσφέρει ένα θέαμα που μας γοητεύει, παρότι μας τρομάζει, και συνθέτει μια διαδικασία που μας συμπεριλαμβάνει. Η ορφική στάση που τη σέβεται, προσπαθεί να συντηρήσει μια ζωντανή αντίληψη για τη φύση, αλλά σε αντίθεση με την προμηθεϊκή στάση πρεσβεύει έναν πρωτογονισμό που δεν στερείται κινδύνων.

     Όπως θα χρειαστεί να το επαναλάβουμε, ο ίδιος άνθρωπος ενδέχεται να υιοθετεί ταυτόχρονα ή διαδοχικά συμπεριφορές αντιφατικές εκ πρώτης όψεως απέναντι στη φύση. Ο επιστήμονας, καθώς εκτελεί τα πειράματά του, μπορεί την ίδια στιγμή το σώμα του, παρά την κοπερνίκεια επανάσταση, να αντιλαμβάνεται τη Γη σαν μιαν ακίνητη και σταθερή βάση, ενώ το βλέμμα του να πλανάται στη «δύση» του ηλίου. Ορφική και προμηθεϊκή συμπεριφορά απέναντι στη φύση μπορεί να συνυπάρχουν να διαδέχονται η μια την άλλη ή ακόμη και να συνδυάζονται. Παραμένουν όμως ριζικά και θεμελιακά αντίθετες.

(συνεχίζεται)