ΠΡΟΣΠΑΘΕΙΑ ΜΙΑΣ ΗΘΙΚΗΣ ΓΙΑ ΤΟΝ
ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ
Ο οριστικά αποδεσμευθείς Προμηθέας, που του δίνει άγνωστες μέχρι τώρα δυνάμεις η επιστήμη και ακαταπόνητη ώθηση η οικονομία, καλεί για μιαν ηθική, που να συγκρατή με εκούσια χαλινάρια απ’ το να γίνη ολέθρια καταστροφικός ο άνθρωπος. Το ότι μετεστράφη σε απειλή η υπόσχεση τής μοντέρνας τεχνικής, ή ότι συνδέθηκε αναπόσπαστα με την απειλή αυτή η τεχνική, αποτελεί και την αφετηριακή θέση τού βιβλίου. Μια ‘θέση’ που ξεπερνά τη διαπίστωση τής φυσικής απειλής. Η προοριζόμενη για την ανθρώπινη ευτυχία υποταγή τής φύσης οδήγησε, με την υπερβολή μιας ‘επιτυχίας’, που εκτείνεται και στην ίδιαν την ανθρώπινη πλέον φύση, στη μεγαλύτερη πρόκληση που έχει ποτέ προκύψει, απ’ την ίδιαν του τη δράση, στο ανθρώπινο Είναι. Είναι όλα ‘μοντέρνα’ εδώ, ανόμοια με τα μέχρι τώρα, τόσο ως προς το είδος όσο και ως προς τα μεγέθη: Αυτό που μπορεί να κάνη σήμερα ο άνθρωπος, και το οποίο είναι κατόπιν υποχρεωμένος, κατά την ακαταμάχητη εξάσκηση αυτής τής ‘δυνατότητας’ να κάνη, δεν έχει το όμοιό του στην παρελθούσα εμπειρία. Στην οποίαν και ήταν προσαρμοσμένη κάθε ‘σοφία’ περί σωστής συμπεριφοράς μέχρι τώρα. Δεν μας διδάσκει άρα λοιπόν καμμιά παραδεδομένη ηθική για τους κανόνες τού «καλού» και του «κακού», τους οποίους και θα πρέπη να ‘δεχτούν’ οι εντελώς νέοι τρόποι ισχύος και τα πιθανά ‘δημιουργήματά’ τους. Η ‘νέα περιοχή’ συλλογικής πράξης, στην οποία και εισήλθαμε με την υψηλή λεγόμενη τεχνολογία, είναι ακόμα ‘ουδέτερη ζώνη’ για την ηθική θεωρία.
ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ
Στα παιδιά μου, Ayalah, Jonathan, Gabrielle
Πρόλογος
Σ’ αυτό το κενό (το οποίο είναι ταυτόχρονα και το κενό τού σημερινού σχετικισμού τών αξιών) παίρνει και η παρούσα προσπάθεια τη θέση της. Τί μπορεί να χρησιμεύση ‘εδώ’ ως πυξίδα; Μα ο ίδιος ο προβλεπόμενος κίνδυνος! Στις αστραπές του που έρχονται απ’ το μέλλον, στην εμφάνιση τού πλανητικού μεγέθους και τού ανθρώπινου ‘ναυαγίου’ αυτού τού μέλλοντος, μπορούν να ανακαλυφθούν πρώτ’ απ’ όλα οι ηθικές αρχές, απ’ τις οποίες και θα προέλθουν οι νέες υποχρεώσεις τής καινούργιας ισχύος. Αυτό το ονομάζω «παρουσία (Heuristik) τού φόβου»: Είναι η προβλεπόμενη κατ’ αρχάς παραμόρφωση τού ανθρώπου που μας βοηθά στο να προφυλάξουμε απ’ αυτήν ακριβώς την παραμόρφωση την έννοια τού ανθρώπου. Γιατί γνωρίζουμε κατ’ αρχάς τί είναι αυτό που διακυβεύεται, όταν γνωρίζουμε ότι ακριβώς διακυβεύεται. Και καθώς δεν πρόκειται εδώ μόνο για την ανθρώπινη μοίρα, αλλά και για την ανθρώπινη εικόνα, όχι μόνο για τη φυσική επιβίωση, αλλά και για την ακεραιότητα τής ύπαρξης, έτσι πρέπει να είναι όχι μόνο μια ηθική τής ευφυίας, αλλά και μια ηθική τού σεβασμού, η ηθική που καλείται να προστατεύση και την επιβίωση και την ακεραιότητα.
Η θεμελίωση μιας τέτοιας ηθικής, που δεν συνδέεται πλέον μόνο με τη σημερινή και ‘άμεση’ συνανθρωπότητα, πρέπει να επεκτείνεται και στη μεταφυσική, απ’ την οποία και μόνο μπορεί να προκύψη το ερώτημα, γιατί πρέπει να υπάρχουν άραγες γενικώς στον κόσμο άνθρωποι: γιατί να είναι άρα προστακτικό, να εξασφαλισθή η ύπαρξή τους για το μέλλον. Υποχρεώνει η περιπέτεια τής τεχνολογίας με τα ακρότατα εγχειρήματά της σ’ αυτό το εγχείρημα ακρότατης συνείδησης ή συλλογισμού. Θα επιχειρηθή λοιπόν μια τέτοια θεμελίωση εδώ, αντίθετα (μάλιστα…) στη θετικιστικο-αναλυτική παραίτηση τής σύγχρονης φιλοσοφίας. Και θα ξετυλιχτούν εκ νέου οντολογικά τα παλαιά ερωτήματα για τη σχέση Είναι και Οφείλειν, αιτίας και σκοπού, φύσεως και αξίας, ώστε να θεμελιωθή πέρα απ’ τον αξιακό υποκειμενισμό, στο Είναι, το καινούργιο χρέος τού ανθρώπου.
Το πραγματικό θέμα είναι ωστόσο αυτό το ίδιο το καινούργιο χρέος, που συμπεριλαμβάνεται στην έννοια ή τον όρο τής ευθύνης. Χωρίς να είναι βέβαια ένα καινούργιο φαινόμενο στον χώρο τού ήθους, δεν είχε ωστόσο ποτέ ένα παρόμοιο αντικείμενο η ευθύνη, και δεν απασχόλησε επίσης παρά ελάχιστα μέχρι τώρα την ηθική θεωρία. Ήταν τόσο περιορισμένες η γνώση και η δύναμη, ώστε δεν περιελάμβαναν την πρόβλεψη για το απώτερο μέλλον, και ούτε βέβαια ολόκληρη την οικουμένη υπό τήν συνείδηση τής ίδιας τής δικής μας αιτιότητας. Αντί για την άσκοπη ‘μαντεία’ μεταγενέστερων συνεπειών σε μιαν άγνωστη μοίρα, συγκεντρωνόταν η ηθική στην ποιότητα τού ήθους τής ίδιας τής στιγμιαίας πράξης, όπου και έπρεπε να προσεχθή το δίκαιο τού πλησίον. Στους καιρούς τής τεχνολογίας η ηθική έχει όμως μπροστά της πράξεις (και όχι μόνον τού μεμονωμένου υποκειμένου), που ‘εκτείνονται’ χωρίς προηγούμενο παράδειγμα αιτιατά στο μέλλον, συνοδευμένες από μιαν πρόγνωση, που ξεπερνά κατά πολύ, ατελής όπως πάντα, κάθε τι το παραδεδομένο. Κοντά σ’ αυτό και το μέγεθος των ‘μακρινών’ επιδράσεων, αλλά συχνά και η μη αντιστρεψιμότητά τους. Όλ’ αυτά φέρνουν την ευθύνη στο κέντρο τής ηθικής, και μάλιστα με τέτοιους χρονικούς και τοπικούς ορίζοντες, αντίστοιχους προς εκείνους τών (‘τεχνολογικών’…) πράξεων. Γι’ αυτό και η ελλείπουσα μέχρι τώρα θεωρία τής ευθύνης αποτελεί το κέντρο τού παρόντος έργου.
Απ’ τη διευρυμένη μελλοντική διάσταση τής σημερινής ευθύνης προκύπτει και το τελικό μας θέμα: η ουτοπία. Η παγκόσμια τεχνολογική δυναμική προόδου κρύβει και έναν υπονοούμενον ουτοπισμό εντός της, τουλάχιστον ως προς την τάση της, αν όχι και στο πρόγραμμά της. Και η μία, ήδη υπάρχουσα ηθική με παγκόσμια μελλοντική προοπτική, ο μαρξισμός, ανέδειξε, σε συνδυασμό ακριβώς με την τεχνική, σε σαφή σκοπό τήν ουτοπία. Κάτι που μας αναγκάζει σε μια διεξοδική κριτική τού ουτοπικού ιδεώδους. Καθώς δέ ‘αναλαμβάνει’ αρχαιότατα όνειρα τής ανθρωπότητας, και μοιάζει μάλιστα να διαθέτη σήμερα καί την τεχνική και τα μέσα για να μετατρέψη σ’ ένα εγχείρημα το όνειρο, κατέστη πλέον ο ‘άσκοπος’ προηγουμένως ουτοπισμός η πιο επικίνδυνη – επειδή είναι ακριβώς και ιδεαλιστική – προσπάθεια τής σημερινής ανθρωπότητας. Απέναντι στην αδιακρισία τών σκοπεύσεών του, που απατώνται και πλανώνται τόσο οικολογικά όσο και ανθρωπολογικά (με αποδεδειγμένο το πρώτο, και αναδεικνυόμενο φιλοσοφικά το δεύτερο), η αρχή τής ευθύνης αντιπαραθέτει την πιο μετριόφρονα εργασία, που επιτάσσουν ο φόβος και ο σεβασμός: να διαφυλαχθή για τον άνθρωπο, στην παραμένουσα αμφισημία τής ελευθερίας του, που δεν μπορεί να την αναιρέση ποτέ καμμιά αλλαγή τών περιστάσεων, η ακεραιότητα τού κόσμου του και τής ύπαρξής του απέναντι στις υπερβάσεις τής ισχύος του.
Μια «τεχνολογικο-ηθική πραγματεία» (“Tractatus technologico-ethicus”) , όπως αυτή που επιχειρείται εδώ, έχει αυστηρές απαιτήσεις, τόσο για τον αναγνώστη όσο και για τον συγγραφέα. Κι ό,τι θα ανταποκρίνεται, έστω και εν μέρει στο θέμα, πρέπει να μοιάζη με το ατσάλι κι όχι με το βαμβακερό υπόστρωμα (τη ‘βάτα’…). Απ’ αυτή τη ‘βάτα’ καλού αισθήματος και διάθεσης, ‘ακατάκριτης’ πρόθεσης, και εξαγγελίας ότι κάποιος ‘στέκεται’ στο πλευρό τών αγγέλων και ενάντια στην αμαρτία, κι ότι είναι υπέρ τής προκοπής και της ‘ανάπτυξης’ και ενάντια στην καταστροφή, υπάρχει αρκετό ‘υλικό’ στην ηθική σκέψη τών ημερών μας. Χρειάζεται όμως κάτι πιο ‘σκληρό’, και αυτό επιχειρείται εδώ. Είναι λοιπόν συνολικά συστηματική και πουθενά απλώς ‘ομιλητική’ (homiletisch) η σκόπευση, και δεν μπορεί να χρησιμεύση κανένας (επίκαιρος ή ανεπίκαιρος) έπαινος τής διάθεσης ή του αισθήματος προς συγχώρηση φιλοσοφικών ανεπαρκειών τού συλλογισμού μας. Το σύνολο, που θα αναπτυχθή βήμα το βήμα είναι ένα επιχείρημα – και εύχομαι να μην είναι πολύ κουραστικό αυτό για τον αναγνώστη – μέσα απ’ τα έξη κεφάλαια. Και γνωρίζω το ένα και μόνον κενό που υπάρχει στη θεωρητική πορεία αυτής τής ανάπτυξης: την παράλειψη δηλ. μιας έρευνας περί «ισχύος και ασθενείας τού υποκειμενισμού» ανάμεσα στο τρίτο και το τέταρτο κεφάλαιο, όπου και πραγματευόμαστε εκ νέου το ψυχο-φυσικό πρόβλημα και όπου αντικρούεται ο φυσιοκρατικός προσδιορισμός (Determinismus) τής ψυχικής ζωής. Παρ’ όλο που θα ήταν συστηματικά αναγκαίο (γιατί δεν ‘ταιριάζει’ καμμιά ηθική με τον ΄ντετερμινισμό’, και δεν μπορεί να υπάρξη κανένα ‘οφείλειν’ χωρίς ελευθερία), αποφασίστηκε για λόγους έκτασης του κειμένου να απαλειφθή εδώ αυτή η πραγματεία, και να παρουσιασθή αντί γι’ αυτό αργότερα ξεχωριστά.
Η ίδια δε ‘έγνοια’ μάς οδήγησε και στο να ‘επιφυλάξουμε’ μιαν ιδιαίτερη και σύντομη μέσα στον χρόνο δημοσίευση για ένα προσαρτημένο στη συνολική συστηματική έρευνα «εφαρμοσμένο μέρος», το οποίο και θα αποσαφηνίση, με μιαν επιλογή συγκεκριμένων ήδη τώρα ξεχωριστών θεμάτων, το νέο είδος ηθικών ερωτημάτων και υποχρεώσεων. Δεν μπορεί άλλωστε να επιχειρηθή κάτι περισσότερο από μιαν τέτοια προσωρινή ‘περιπτωσιολογία’ (΄καζουιστική’) επί τού παρόντος. Ενώ δεν είναι εξάλλου, κατά το στάδιο τού γίγνεσθαι των «πραγμάτων» της, ακόμα καιρός για μια συστηματική διδασκαλία τών υποχρεώσεων (που θα ήταν βέβαια και επιδιώξιμη τελικά).
H απόφαση να γραφτή, ύστερα από δεκαετίες αποκλειστικά σχεδόν αγγλικής συγγραφής, στα γερμανικά αυτό το βιβλίο, δεν πήγασε από κανέναν συναισθηματικό λόγο, αλλά μόνον απ’ τον νηφάλιον υπολογισμό τής προχωρημένης μου ηλικίας. Καθώς κοστίζει ακόμα και τώρα τον διπλό ή και τριπλό χρόνο απ’ ό,τι στη μητρική γλώσσα η ισάξια διατύπωση στην αποκτημένη γλώσσα, θεώρησα πως έπρεπε να διαλέξω, τόσο ένεκα των ορίων τής ζωής (τού βίου…) όσο και ένεκα τού επείγοντος του αντικειμένου, ύστερα από τα πολλά χρόνια στοχαστικής προετοιμασίας, τον πιο γρήγορο δρόμο καταγραφής, ο οποίος ήταν κι ο ίδιος άλλωστε αρκετά αργός. Δεν θα διαφύγη φυσικά απ’ τον αναγνώστη, ότι δεν έχει «παρακολουθήσει» ο συγγραφέας απ’ το 1933 την εξέλιξη της γερμανικής γλώσσας. Φίλοι δε τού μίλησαν σε διαλέξεις του στη Γερμανία για τα «αρχαїκά» του (archaisch) γερμανικά· και τήν αποκάλεσε, όσον αφορά στο παρόν κείμενο, ένας εξαιρετικά καλοπροαίρετος (και αποδεδειγμένα έμπειρος) αναγνώστης τού χειρογράφου, σε ορισμένα σημεία ακόμα και «αρχαιοφραγκική» τη γλώσσα – συμβουλεύοντάς με, να επιτρέψω να την ‘εκμοντερνίση’ ένα άλλο χέρι. Χωρίς να καταφέρω όμως, έστω και παραβλέποντας τον χρονικό παράγοντα και παρόντος ενός ιδανικού ‘επεξεργαστή’, να συμφωνήσω με μιαν τέτοια ‘λύση’. Γιατί όπως έχω τη συνείδηση, ότι ‘επιτίθεμαι’ σ’ ένα ύψιστα επίκαιρο αντικείμενο με μιαν εντελώς ανεπίκαιρη, και σχεδόν αρχαїκή φιλοσοφία, έτσι δεν μου φαίνεται και ασύμμετρο, το να εκφραστή και στον τρόπο γραφής μια παρόμοια ‘ένταση’ ή ‘διάσταση’.
Μέσα στα χρόνια της ‘εξέλιξης’ αυτού τού βιβλίου, δημοσιεύτηκαν ήδη, με τη μορφή δοκιμίων, κάποια πράγματα απ’ τα διάφορα κεφάλαια στην Αμερική. Δηλαδή: Το άρθρο “Technology and Responsibility – Reflections on the New Tasks of Ethiks” στο “Social Research” 40/1, 1973 (απ’ το 1ο κεφάλαιο του παρόντος βιβλίου)· “Responsibility Today – The Ethiks of an Endangered Future”, ό.π. 43/1, 1976 (απ’ το 2ο κεφάλαιο)· “The Concept of Responsibility – An Inquiry into the Foundations of an Ethics for our Age”, στο “Knowledge, Value, and Belief”, ed. H. T. Engelhardt and D. Callahan, Hastings-on-Hudson, N.Y. 1977 (απ’ το 4ο κεφάλαιο). Ευχαριστώ τούς αναφερθέντες εκδότες για την άδειά τους να χρησιμοποιήσω και τώρα, όπως είχε εξάλλου εξαρχής προβλεφθή, τα ως άνω κείμενα.
Ευχαριστίες οφείλονται επίσης σε πρόσωπα και ιδρύματα, που προώθησαν με την εξασφάλιση των κατάλληλων συνθηκών την πραγματοποίηση αυτού τού έργου. Το “The National Endowment for the Humanities” και το “The Rockfeller Foundation” χρηματοδότησαν απλόχερα ένα ακαδημαїκό έτος αδείας, στο οποίο και ξεκίνησε αυτή η καταγραφή. Στην ωραία ‘μοναξιά’ τής Villa Feuerring στο Beth Jizchak (στο Ισραήλ), που φιλοξένησε τόσες φορές κάποιους εργάτες τού πνεύματος, μπόρεσα και έγραψα τα πρώτα κεφάλαια. Ευχαριστώ δε και από εδώ δημόσια τη μεγαλόψυχη οικοδέσποινα, κυρία Gertrud Feuerring στην Ιερουσαλήμ. Ενώ την ίδια ευγνωμοσύνη οφείλω και σε περαιτέρω ‘προστατευμένες’ διαμονές σε φιλικά σπίτια στο Ισραήλ και την Ελβετία, που βοήθησαν επανειλημμένα μέσα στον χρόνο το παρόν έργο, όταν προσέφερε η γεωγραφική απόσταση την καλύτερη προστασία απέναντι σε ‘υπερβάσεις’ τής πανεπιστημιακής συγκλήτου στη διάρκεια διακοπών και αδείας.
Στην αφιέρωση στην αρχή τού βιβλίου ονομάζονται (ωστόσο…) εκείνοι, στους οποίους και είναι διαφορετικό, με την έννοια του βιβλίου, από μιαν ευχαριστία, το χρέος.
New Rochelle, New York, U. S. A. , Juli 1979 - Hans Jonas
( συνεχίζεται )
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου